Nét mới của Giải thưởng Tạ Quang Bửu 2017

GS. TS Phan Thanh Sơn Nam (phải) chúc mừng sinh viên Khoa Kỹ thuật hóa học, Đại học Bách khoa TPHCM ngày tốt nghiệp. Ảnh: PTSN

Giải thưởng Tạ Quang Bửu ra đời cách đây bốn năm. Hàng năm giải thưởng được trao cho các nhà khoa học trong lĩnh vực tự nhiên và kỹ thuật đã có thành tựu nghiên cứu xuất sắc mang tầm quốc tế. Phỏng theo cách nói của Abraham Lincoln, đây là một giải thưởng của các nhà khoa học, do các nhà khoa học và vì các nhà khoa học.

Giải thưởng này thật sự là của các nhà khoa học. Nó được trao cho các nhà khoa học đang tích cực hoạt động khoa học và đóng vai trò chủ chốt trong một công trình khoa học duy nhất được công bố trong vòng năm năm gần đây, quá trình hoạt động khoa học không đóng vai trò quyết định. Chính vì vậy mà cơ hội được trao giải thưởng là bình đẳng như nhau đối với các nhà khoa học là “cây đa, cây đề” và các nhà khoa học trẻ, đối với các nhà khoa học đã có bề dày về thành tích nghiên cứu và các nhà khoa học mới bắt tay vào nghiên cứu. Một trong những đòi hỏi khắt khe của giải thưởng là bài báo khoa học có liên quan tới giải thưởng phải được công bố trên các tạp chí chuyên môn hàng đầu thế giới theo các cách xếp hạng tạp chí khoa học được quốc tế thừa nhận (Web of Science, Scimago).

Giải thưởng này là giải thưởng khoa học duy nhất ở Việt Nam do chính các nhà khoa học chọn ra, thông qua hai vòng xét duyệt bởi đại diện của chính mình là các hội đồng khoa học chuyên ngành của Quỹ Nafosted và các chuyên gia phản biện có uy tín trong nước và thế giới. Quy trình xét chọn giải thưởng nghiêm ngặt, minh bạch và công khai và công bằng. Ở đây, không có sự châm chước và không mang tính “mặt trận”. Hội đồng Giải thưởng Tạ Quang Bửu 2017 bao gồm 11 thành viên, trong đó có các chủ tịch hội đồng khoa học chuyên ngành của Quỹ Nafosted, đại diện cho lãnh đạo Bộ KH&CN và hai nhà khoa học quốc tế có uy tín (giáo sư Pierre Darriulat, Trung tâm Vệ tinh Quốc gia, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam và giáo sư Trịnh Xuân Thuận, Đại học Virginia, Hoa Kỳ). Hội đồng đã làm việc nghiêm túc, dân chủ, khách quan và minh bạch, phân tích, thảo luận và cân nhắc rất kỹ để đi đến các kết luận có tính thống nhất cao trước khi bỏ phiếu.

Giải thưởng Tạ Quang Bửu là giải thưởng vì các nhà khoa học. Giải thưởng tôn vinh các nhà khoa học đã có những thành tựu nghiên cứu xuất sắc được cộng đồng khoa học trong nước và quốc tế thừa nhận, ghi nhận sự đóng góp của họ cho nền khoa học Việt Nam và thế giới. Giải thưởng không phải là một hư danh, giải thưởng do chính các nhà khoa học xét chọn, nên người được trao giải cảm thấy vinh dự thật sự và được các đồng nghiệp “tâm phục, khẩu phục”.  

Cần phải nói thêm rằng tuy giải thưởng Tạ Quang Bửu là giải thưởng của Bộ KH&CN, nhưng từ khi ra đời đến nay, kinh phí của giải thưởng đều được lấy từ các nguồn tài trợ khác nhau, không phải từ ngân sách nhà nước, tức là giải thưởng đang được xã hội hóa và được xã hội quan tâm.

Giải thưởng chính Tạ Quang Bửu năm nay được đề xuất trao cho nhà toán học PGS. TS Nguyễn Sum, 57 tuổi, Đại học Quy Nhơn, và nhà hóa học GS. TS Phan Thanh Sơn Nam, 40 tuổi, trường Đại học Bách khoa, ĐHQG Thành phố Hồ Chí Minh. Đây là lần đầu tiên, giải thưởng “rời xa” Hà Nội, trung tâm lớn nhất của cả nước về nghiên cứu cơ bản. Điều này một lần nữa khẳng định tính công bằng và minh bạch của giải thưởng, phản ánh sự phát triển đồng đều hơn của nghiên cứu cơ bản trong khoa học tự nhiên ở nước ta. Cũng như nhiều giải thưởng trước đây, hai giải thưởng năm nay đều “sản xuất tại Việt Nam”. Điều này chứng tỏ nghiên cứu cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên ở nước ta đang tiến nhanh trên con đường để đạt trình độ quốc tế.

PGS. TS Nguyễn Sum (Đại học Quy Nhơn). Ảnh: Nguyễn Sum

PGS. TS Nguyễn Sum được trao giải thưởng vì một bài báo dài 57 trang được công bố năm 2105 trên một trong những tạp chí toán học hàng đầu trên thế giới. Đây là một công trình khoa học đặc biệt xuất sắc trong lĩnh vực tô pô đại số, được rút gọn từ một tiền ấn phẩm 240 trang. Công trình khoa học này đã giải quyết được một trường hợp đặc biệt (k=4) của giả thuyết “hit” do nhà toán học người Mỹ Frank Peterson đề xuất cách đây 30 năm. Nó được thực hiện hoàn toàn trong nước bởi một tác giả duy nhất. Đây là một bước tiến mới trong việc giải quyết giả thuyết Peterson kể từ năm 1990. PGS.TS Nguyễn Sum đang làm việc tại Đại học Quy Nhơn, nơi không phải là một trung tâm toán học của Việt Nam. Ông đã không chạy theo số lượng công bố công trình khoa học (số bài báo đã được công bố trên các tạp chí quốc tế có uy tín có thể đếm trên đầu ngón tay) mà kiên trì theo đuổi bảy năm liền giả thuyết “hit” là một bài toán mở rất khó chưa có lời giải trọn vẹn trong lĩnh vực tô pô đại số. Kết quả nghiên cứu và Giải thưởng Tạ Quang Bửu là phần thưởng xứng đáng cho sự quyết tâm và kiên trì của PGS.TS Nguyễn Sum.

Giải thưởng được trao cho GS. TS Phan Thanh Sơn Nam là Giải thưởng Tạ Quang Bửu đầu tiên của ngành hóa học. GS. TS Phan Thanh Sơn Nam là tác giả chính của công trình khoa học xuất sắc về chất xúc tác trong lĩnh vực Hóa học Kỹ thuật.  Công trình đã nghiên cứu ứng dụng vật liệu khung hữu cơ-kim loại (MOFs) làm chất xúc tác cho các ứng tổng hợp các hợp chất hữu cơ họ propargylamine. Đặc biệt, công trình đã phát hiện ra một chuyển hóa của N-methilaniline chưa từng được công bố. Đây là một công trình khoa học được thực hiện hoàn toàn ở Việt Nam do năm tác giả là người Việt Nam, hoàn toàn không có yếu tố nước ngoài. Bài báo khoa học làm nên giải thưởng được các nhà chuyên môn trên thế giới rất quan tâm: bài báo đã được trích dẫn 21 lần. Là một trong những nhà khoa học được phong học hàm giáo sư trước 40 tuổi, từ năm 2010 GS.TS Phan Thanh Sơn Nam đã lãnh đạo nhóm nghiên cứu ở Trường Đại học Bách khoa Thành phố Hồ Chí Minh công bố được 48 bài báo khoa học trên tạp chí quốc tế ISI theo hướng nghiên cứu trên. Giải thưởng Tạ Quang Bửu đã ghi nhận sự đóng góp quan trọng của GS.TS Phan Thanh Sơn Nam và nhóm nghiên cứu do Giáo sư dẫn dắt cho ngành Hóa học Viêt Nam bằng kết quả nghiên cứu xuất sắc mang tầm quốc tế.

Qua bốn năm, Giải thưởng Tạ Quang Bửu ngày càng có uy tín trong cộng đồng khoa học, được các nhà khoa học rất quan tâm và tạo nên sự chý ý nhất định của xã hội. Cùng với các chương trình tài trợ nghiên cứu cơ bản của Quỹ Nafosted, giải thưởng đang khích lệ, cổ vũ các nhà khoa học đạt được nhiều hơn nữa, xuất sắc hơn nữa các kết quả nghiên cứu mang tầm cỡ quốc tế, góp phần đưa nền khoa học Việt Nam hội nhập quốc tế sâu hơn nữa, rộng hơn nữa. 

* Phó Chủ tịch Hội đồng Giải thưởng Tạ Quang Bửu 2017