Trò chuyện với máy tính

Phần giới thiệu ban đầu nhắc nhở chúng ta rằng, cơn sốt từ sự phấn khích của những người dùng ChatGPT chỉ là bước mới trên một quá trình dài phát triển phần mềm chatbot. Tuy nhiên, vẫn chưa có gì rõ ràng rằng đây là một bước ngoặt về tương tác giữa người và máy hay chỉ đơn giản là kết quả cho thấy máy tính có thể bắt chước thành công biểu đạt của con người. Câu hỏi này cần phân tích chi tiết hơn.

Không có gì phải nghi ngờ rằng việc thông thạo một ngôn ngữ, bao gồm cả những sắc thái vi tế của nó, chưa kể đến làm sao để hiểu được những ẩn ý, là một khả năng vô giá. Ngày càng có nhiều bằng chứng cho thấy những ứng dụng phần mềm hiện nay đang nhanh chóng tiệm cận tới trình độ đó khi làm việc với tiếng Anh hoặc các ngôn ngữ tương tự. Thể hiện của chúng ở tiếng Việt rõ ràng là kém hơn nhưng ta có cơ sở để dự đoán rằng, với một độ trễ nhất định, rồi nó cũng sẽ sớm đạt đến sự xuất sắc tương đương. Trong bối cảnh này, tôi thấy thú vị khi đọc về trải nghiệm của những người dùng Google hay Baidu – một ứng dụng tương tự của Trung Quốc, trong khả năng dịch từ tiếng Trung sang tiếng Anh². Từ những gì họ nói, có vẻ rất giống với trường hợp của tiếng Việt. Một tương lai mà người ta có ngay lập tức phần dịch tiếng Anh của bất kì đoạn tiếng Trung nào, dù là dạng viết hay nói, trong một thế giới ngày càng toàn cầu hóa sẽ đem lại những hệ quả rõ ràng. Nó vừa được coi như một mối đe dọa đối với quốc gia 25 thế kỉ tuổi đời do các học giả Trung Quốc mang đến nhưng nó đồng thời cũng tăng cường sự hiện diện và ảnh hưởng của đất nước này trên toàn thế giới.

Để chứng minh ChatGPT sẽ tạo ra sự khác biệt gì khi nó được nhiều người Việt tiếp cận, tôi lựa chọn một chủ đề nhạy cảm về tâm nguyện hỏa táng trong di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ngày nay, khi tôi hỏi Google, tôi được dẫn đến một loạt bài báo với đa dạng góc độ bình luận và phân tích về chủ đề này³. Tôi dĩ nhiên là tò mò muốn biết ChatGPT sẽ trả lời thế nào nên đã hỏi nó: “Tại sao Chủ tịch Hồ Chí Minh, người để lại di sản được nhiều người Việt Nam ngưỡng mộ, có di nguyện được hỏa táng sau khi mất, cuối cùng lại được bảo quản thi hài và đặt trong lăng ở Hà Nội?” Câu trả lời, sau một vài nhận định cẩn trọng và dựa trên thực tế, có thể kết luận như sau: “Những người đồng chí của ông tin rằng Bác nên được lưu giữ và tưởng niệm theo cách lâu dài hơn, và bởi vậy họ quyết định bảo quản thi hài Bác và xây dựng lăng ở Hà Nội. Lăng được khánh thành vào năm 1975 và từ đó trở thành một địa điểm nổi tiếng đối với cả khách du lịch và người dân Việt Nam. Quyết định bảo quản thi hài Hồ Chí Minh và xây lăng xuất phát từ nhiều yếu tố, bao gồm vai trò là lãnh tụ cách mạng, tầm quan trọng của Bác với người dân Việt Nam và mong muốn tạo nên một biểu tượng cách mạng sống mãi. Mặc dù Hồ Chí Minh có di nguyện được hỏa táng, thi hài Người đã trở thành một biểu tượng mạnh mẽ về chủ nghĩa dân tộc, tinh thần đoàn kết của Việt Nam và di sản của Người vẫn được trọng vọng bởi nhiều người Việt Nam ngày nay”. ChatGPT biết rõ cần nói gì về một chủ đề nhạy cảm, hơn hẳn Wikipedia.

Cơn sốt từ sự phấn khích của những người dùng ChatGPT chỉ là bước mới trên một quá trình dài phát triển phần mềm chatbot. Tuy nhiên, vẫn chưa có gì rõ ràng rằng đây là một bước ngoặt về tương tác giữa người và máy hay chỉ đơn giản là kết quả cho thấy máy tính có thể bắt chước thành công biểu đạt của con người.

Lúc này, tôi bắt đầu tự hỏi liệu mình có thể tác động để ChatGPT trả lời đúng với những gì mình muốn. Để làm điều này, tôi lựa chọn chủ đề về nóng lên toàn cầu và với trao đổi đầu tiên, tôi khiến ChatGPT đưa ra câu trả lời xác nhận lại sự thật đã được công nhận rộng rãi, khẳng định lại sự đồng thuận của giới khoa học. Nhưng rồi tôi bắt đầu tranh cãi: “Tôi đang nói về những tiếng nói khác, như Judith Curry, trong phần lớn sự nghiệp của mình, công nhận hiện tượng nóng lên toàn cầu và phần lớn nguyên nhân là do con người gây ra, không đồng tình cảnh báo cấp bách rằng một thảm kịch sắp xảy đến với trái đất. Bạn đã hiểu nhầm tôi rồi, chắc là tôi nói chưa đủ rõ ràng”. Thế là ChatGPT nhanh chóng đưa ra câu trả lời khác: “Tôi xin lỗi nếu lỡ gây ra bất cứ hiểu nhầm nào. Nói cho rõ, đúng là có những cá nhân và các tổ chức thừa nhận hiện tượng nóng lên toàn cầu và nguyên nhân từ những hoạt động của con người, nhưng phủ nhận ý tưởng rằng điều đó sẽ dẫn đến một hậu quả thảm khốc. Những cá nhân và tổ chức này có lẽ tiếp cận cuộc thảo luận về biến đổi khí hậu một cách khôn khéo hơn, và có lẽ họ vận động cho phản ứng chính sách khác với những tiếng nói khẩn thiết. Judith Curry là một trong những cá nhân như vậy. Bà đã chỉ trích một vài khía cạnh trong hiểu biết chung của cộng đồng khoa học về biến đổi khí hậu, nhưng bà cũng vẫn thừa nhận hiện tượng nóng lên toàn cầu và vai trò của con người trong chuyện này. Bà vận động cho một hướng tiếp cận cẩn trọng hơn trong cuộc thảo luận về biến đổi khí hậu. Tương tự như thế, Quỹ Clintel và Climato-réalistes ở châu Âu là những tổ chức cũng nghi ngờ về sự nghiêm trọng của biến đổi khí hậu và phản đối nhiều chính sách về khí hậu, nhưng cũng thừa nhận hiện tượng này và vai trò của con người. Họ đấu tranh cho một thảo luận đúng mực hơn, và ủng hộ những chính sách làm sao để cân bằng giữa việc phát triển kinh tế lẫn bảo vệ môi trường. Cần nhớ rằng trong khi những tiếng nói đó có thể đưa ra những góc nhìn khác trong cuộc thảo luận về biến đổi khí hậu, thì quan điểm khoa học được đa số đồng thuận vẫn là hoạt động của con người là nguyên nhân chính gây ra hiện tượng nóng lên toàn cầu và biến đổi khí hậu, và điều này đem đến rủi ro và thách thức lớn với xã hội loài người và hệ sinh thái. Các chính sách đối phó với biến đổi khí hậu vẫn là chủ đề cần tranh cãi và thảo luận, nhưng quan trọng là cần phải dựa trên những thông tin và góc nhìn thực chứng được công nhận bởi cộng đồng khoa học”. Thành công! Tôi, cuối cùng cũng khiến ChatGPT nói chính xác những gì tôi muốn nghe.

Tôi hỏi ChatGPT đủ mọi loại câu hỏi khác: Tại sao có còn hơn không? Việt Nam nên ưu tiên giải pháp gì để giảm thiểu CO₂ trong bối cảnh nóng lên toàn cầu? Ngày nay, điều gì còn lại trong hy vọng của Marx và Engels rằng vô sản các quốc gia đoàn kết lại? Và rất nhiều chủ đề khác, trong đó có những chủ đề như kiểm duyệt, tự do biểu đạt hay vụ Việt Á gần đây. Dĩ nhiên, tất cả đều không phải là những câu hỏi ngây thơ, với mỗi câu hỏi tôi đều có kì vọng rõ ràng về việc thế nào mới là câu trả lời chấp nhận được. Trong trường hợp nào cũng vậy, những câu trả lời nó đưa ra đều có bằng chứng, biểu lộ sự xác tín, khiêm nhường và để lại một ấn tượng về một trí tuệ đáng ca ngợi. Tuy nhiên, những người khác có thể thấy những câu trả lời này là thiên lệch và sai trái; nếu họ ở vị trí của tôi để hỏi, họ sẽ dùng lời lẽ khác để hỏi, theo cách làm sao để có được câu trả lời mà họ dễ chấp nhận hơn. Cuối cùng, nếu chúng ta có thể tranh cãi với máy như với con người, điều đó sẽ tạo nên sự khác biệt gì? Liệu máy móc có thông tuệ hơn chúng ta không?

Những ví dụ tôi kể trong bài viết khiến chúng ta tự hỏi về tác động của những tiến bộ sẽ đạt được trong quá trình phát triển chatbot và những phần mềm tương tự; rất nhiều câu hỏi nảy sinh nhưng tôi cố kim mình để trả lời: hôm nay còn quá sớm để nói về tác động của nó trong tương lai, đặc biệt là ở Việt Nam. Tuy nhiên có một điều chắc chắn: Khi ChatGPT có thể kết nối dễ dàng ở Việt Nam và bằng tiếng Việt, nó sẽ thu hút rất nhiều sự quan tâm của người dân. Nhưng vẫn quá sớm để nói rằng nó sẽ hiệu quả như thế nào trong việc đấu tranh với cái dốt, liệu nó sẽ được sử dụng với mục đích xấu hay tốt, người ta sẽ kiểm soát nó thế nào, nó sẽ thúc đẩy mọi người cất tiếng nói ra sao. Chúng ta hãy chờ xem.

Tôi có thể trò chuyện với máy tính nhiều giờ nữa, nhưng người cháu của vợ tôi đến thăm chúng tôi, và ôm chúng vào lòng hẳn là điều quan trọng hơn với tôi bây giờ: Tôi tắt ứng dụng. □

Hảo Linh dịch