Từ AK đến AI

AK ở đây là súng tiểu liên tự động AK, viết tắt theo tên tổng công trình sư Liên Xô về vũ khí. AI gần đây đã thành từ quen thuộc, viết tắt tên tiếng Anh của ngành Trí tuệ nhân tạo.

Mikhail Timofeyevich Kalashnikov, trung tướng quân đội, nhà khoa học đã thiết kế và cho ra đời thế hệ AK đầu tiên vào năm 1947.  Còn "Artificial Intelligence" ngày nay được xem là công nghệ số chủ chốt của công cuộc chuyển đổi số ở mọi quốc gia.

Hồi ấy học hết hai năm đại học tôi đi bộ đội như bao sinh viên miền Bắc, rồi thành lính trinh sát sư đoàn tham gia 81 ngày đêm Quảng Trị mùa hè 1972. Lính bộ binh ở chiến trường khi nói về vũ khí thường đánh giá rằng súng phóng lựu M79 của Mỹ rất lợi hại, còn AK là khẩu tiểu liên đầy uy lực của quân giải phóng.

"Từ AK đến AI" không phải do tôi nghĩ ra. Trong một buổi sinh hoạt của nhóm Think Tank VINASA (Hiệp hội phần mềm và dịch vụ Công nghệ Thông tin Việt Nam), khi tôi kể chuyện thời quân đội với khẩu AK báng gập rồi trở về học tiếp, làm nghiên cứu và giảng dạy AI, giáo sư Trần Văn Nhung, nhà toán học và một lãnh đạo ngành giáo dục trong nhiều năm, đã thốt lên "đúng là từ AK đến AI rồi".

Các nhà toán học có năng lực tổng quát hoá, từ những trường hợp riêng phát biểu thành những điều chung, thành những định lý. "Từ AK đến AI" là khái quát ra cái "định lý" rằng trên con đường chúng ta đi từ thời chiến tranh đến thời xây dựng và phát triển, luôn cần những công cụ mạnh, như xưa là AK và nay là AI.

Ngành AI ra đời và phát triển chừng 10 năm sau khi những khẩu AK đầu tiên được chế tạo, với mục tiêu làm ra máy tính có thể hoạt động như có trí thông minh của con người, như nghe và hiểu được ngôn ngữ, biết nhìn và hiểu các vật thể xung quanh, biết suy luận theo logic... AI theo hướng truyền thống này gọi là "AI tổng quát" và sẽ tiếp tục lâu dài để dần biến những ước muốn của con người thành hiện thực.

Từ khoảng hơn hai mươi năm qua, một nhánh của AI nhằm vào giải quyết các bài toán cụ thể trong mọi lĩnh vực nhờ sử dụng dữ liệu với các phương pháp toán học và tin học đã phát triển rất nhanh và có ứng dụng rộng rãi. AI theo hướng này gọi là "AI chuyên dụng" hay "AI dựa vào dữ liệu". Có thể phân biệt một cách giản dị là nếu AI tổng quát nhằm làm cho máy móc thông minh, thì AI chuyên dụng nhằm giúp cho con người "thông minh" hơn khi giải quyết các vấn đề cụ thể.

Việc số hoá khắp nơi đang tạo ra những nguồn dữ liệu khổng lồ ở mọi lĩnh vực dẫn đến cơ hội và nhu cầu khai thác chúng. Các máy tính cũng ngày càng mạnh và rẻ hơn. Các thuật toán mới cũng luôn được tạo ra và cải thiện. Những thay đổi này dẫn đến nhiều đột phá gần đây của AI, làm AI có mặt ở mọi lĩnh vực, đang dần trở thành công nghệ thiết yếu của thời chuyển đổi số.

Các chương trình AI có thể phân tích dữ liệu để thấy các yếu tố bất định có nguy cơ dẫn đến rủi ro, có thể tính toán để tìm ra phương án có lợi, có thể gợi ý các quyết định cần cân nhắc...

Trong chiến lược AI của mình, nước Đức khẳng định sẽ tập trung vào "AI chuyên dụng". Trong phát biểu tại lễ kỷ niệm 45 năm giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước sáng 30 tháng 4, khi nói về các nhiệm vụ của Thành phố Hồ Chí Minh, Bí thư Thành uỷ Nguyễn Thiện Nhân nhấn mạnh "tập trung nghiên cứu ứng dụng Trí tuệ nhân tạo, tạo động lực phát triển Thành phố". Dường như đây là lãnh đạo đầu tiên nói riêng về AI thay vì kể tên rất nhiều công nghệ số.

Có thể nói chuyển đổi số là nội dung chính của cách mạng công nghiệp lần thứ tư, và AI là công nghệ chính của chuyển đổi số. Hiểu đúng về cơ hội vô giá của chuyển đổi số và vai trò AI là một điều quan trọng.

Trong nông nghiệp ta thường nghe về các trang trại thông minh, là các vườn rau, hồ cá, trại lợn... có cảm biến đo độ ẩm, chất lượng đất hay nước, trạng thái vật nuôi trồng. Nhờ phân tích các dữ liệu này, chương trình AI đề xuất cách xử lý thích hợp cho từng trường hợp. Hơn thế nữa, khi xây dựng được cơ sở dữ liệu quốc gia về nông nghiệp, AI có thể giúp phân tích và đánh giá cung-cầu trong và ngoài nước, hỗ trợ kiểm soát sản xuất để không phải giải cứu nông sản mà còn bán được giá.

Trong giao thông vận tải, AI giúp quản lý tổng thể về các luồng hàng hóa từ nơi xuất phát, nơi qua, nơi đến để phân bổ phương tiện vận tải với thời gian và chi phí thấp nhất. AI giúp kiểm soát tự động tình hình xe cộ đi lại trên đường, xử phạt nghiêm minh và rõ ràng.

Trong y tế, bên cạnh các chương trình hỗ trợ chẩn đoán và điều trị bệnh, với cơ sở quốc gia về hồ sơ khoẻ điện tử công dân đang xây dựng, tới đây AI có thể là thầy thuốc hàng ngày của mỗi người dân, giúp mỗi người tự động biết về tình trạng sức khoẻ của mình mọi lúc mọi nơi, biết phải làm gì khi cần. Một thí dụ của AI trong dịch Covid-19 là những chương trình truy vết tiếp xúc, giúp cảnh báo nếu ta ở gần người nhiễm virus này.  

Trong giáo dục ta đang quen dần với việc dạy và học online trong những ngày dịch bệnh. Việc học tập với các phần mềm online sẽ ngày càng phổ biến. Rồi đây các phần mềm thông minh sẽ đánh giá được trình độ từng người học, vì sao hiểu hay không hiểu một vấn đề, và đưa ra cách học phù hợp với từng người.

Những thí dụ như vậy có thể kể ra trong nhiều lĩnh vực. Điều quan trọng là AI giúp con người tăng cường năng lực trí tuệ ở nhiều mức khác nhau. AI không phải chỉ gồm những thứ cao siêu làm ta ngưỡng mộ. AI còn gồm rất nhiều công cụ để ai cũng có thể học và dùng.

Chủ một nhà hàng có thể dễ dàng thu thập dữ liệu về số lần các món ăn được khách gọi trong tuần hay cuối tuần, mùa đông hay mùa hè... và chương trình AI sẽ gợi ý cần chuẩn bị thực phẩm và nấu nướng ra sao để có lợi nhuận cao. Đây là thí dụ của Phân tích kinh doanh, một lĩnh vực của AI trong kinh tế, rất cần cho mọi doanh nghiệp thời chuyển đổi số, kể cả các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Hiểu rõ "từ AK đến AI" là hiểu con đường ta phải đi, công cụ ta phải dùng. Có một số nhỏ người làm ra các công cụ AI, và số đông người cần học để dùng chúng trong cuộc sống và công việc.

Nếu xưa những người lính đã ra trận với AK, thì nay những người trẻ cần làm chủ được AI, khái quát lên là làm chủ được khoa học và công nghệ, để xây dựng và phát triển đất nước.

Năm tháng đã qua đi. Những chiến trường xưa đã im tiếng súng. Những người lính xưa ở hai chiến tuyến đã gặp lại, để nói về phát triển hôm nay như trong rất nhiều chương trình mà báo chí và các tổ chức phi chính phủ đã tổ chức nhiều năm qua.

Lịch sử đặt ta cạnh nhau trong hai ngày 30 tháng 4 và mùng 1 tháng 5. Một bên là chiến tranh, một bên là xây dựng. Một bên trong quá khứ với AK, một bên trong hiện tại với AI. Bạn nghĩ gì về "từ AK đến AI"?